menu bar

Saturday, December 3, 2016

नेपाली भाषामा बाइबल कसरी आइपुग्यो ?



कानुनी रूपमा प्रकाशित पहिलो अङ्ग्रेजी बाइबलको नाउँ महान् बाइबलहो । ख्रीष्टाब्द १५३९ मा छापिएको यस बाइबल प्रकाशनको पृष्ठभूमि निकै रोचक छ । त्यसबेला हेन्री आठौं इङ्गल्याण्डका राजा थिए, जो असल थिएनन् । आफ्नी श्रीमतीसँग सम्बन्धविच्छेद गरी आफ्नो घरमा नोकर चाकरहरूको हेरचाह गर्ने स्त्रीसँग बिहा गर्न पाऊँ भनी राजाले पोपसँग अनुरोध गरे । पोपले अनुमति दिएन । राजा हेन्रीले उक्त स्त्रीसँग बिहे गरी पोपलाई जवाफ दिए । र, रोमको धार्मिक नियन्त्रणबाट इङ्गल्याण्डलाई मुक्त गरी आफूले रोमन क्याथोलिक धर्म त्यागेको राजाले घोषणा गरे । राष्ट्रप्रमुख र मण्डलीको नयाँ अगुवाको रूपमा राजाले आफैलाई प्रस्तुत गरे । पोपको रूपमा राजाले काम गर्न थाले । त्यस समयमा रोमले अङ्ग्रेजी भाषामा बाइबल छाप्न निषेध गरेको थियो । तर, अङ्ग्रेजी भाषामा धर्मशास्त्र छाप्नलाई आर्थिक सहयोग गरी रोमका इच्छाहरूलाई खुल्लमखुल्ला विरोध गर्नु नै तिनको पहिलो काम बन्यो । परिणामतः कानुनी रूपमा मान्यता प्राप्त पहिलो अङ्ग्रेजी बाइबल छापियो । परमेश्वरले आफ्नो महिमा ल्याउनको लागि मानिसका दुष्ट अभिप्रायहरूलाई पनि प्रयोग गर्नुहुन्छ भन्ने यो एउटा ज्वलन्त उदाहरण हो ।

कुनै विषयलाई एक भाषाबाट अर्को भाषामा गरिने रूपान्तर, उल्था, भाषान्तरण नै अनुवाद हो ।1 हिब्रू, आरमेइक र ग्रीक गरी बाइबललाई तीन ओटा मूल भाषामा लेखिएको थियो । तर, यूनाइटेड बाइबल सोसाइटी (ख्रीष्टाब्द) २००८) अनुसार अहिले २५०८ भाषामा बाइबल अनुवाद भइसकेको छ ।2 वास्तवमा बाइबल अनुवादको इतिहास अत्यन्त आकर्षक छ । मान्छेले आफ्नै भाषामा बाइबललाई पढ्न सकून् भन्ने हेतुले बाइबललाई मूल भाषाबाट अन्य भाषामा रूपान्तर गर्दाका कथाहरूले हाम्रा आँखामा आँसुका भेल ल्याइदिन्छन् । बाइबल आज हाम्रो भाषामा सजिलैसँग आइपुगेको छैन । अनुवादको क्रममा कैयौंले जेल जीवन बिताउनु पर्‍यो, कैयौं देश निकाला हुनुपर्‍यो भने कैयौंले ज्यानै गुमाउनुपर्‍यो ।

१. ख्रीष्टपूर्वमा बाइबल अनुवादको इतिहास
धेरै वर्षअगि संसारमा एउटै मात्र भाषा थियो । हरेकले विचार आदानप्रदान गर्नको लागि उही भाषा प्रयोग गथ्र्यो । तर, यस अवसरलाई मानिसहरूले परमेश्वरको विद्रोहको लागि प्रयोग गरेकाले विभिन्न भाषाहरूको जन्म हुन पुग्यो । बाबेल भन्ने ठाउँमा परमेश्वरले विभिन्न भाषाहरूको सृजना गर्नुभयो (उत्पत्ति ११ अध्याय) । आज संसारमा लगभग ७००० भाषा छन् । 

यहूदीहरू पहिलो पटक बेबिलोनी निर्वासनमा लगिँदा (६०५ ख्रीष्टपूर्व) जब आरमेइक तिनीहरूको सम्पर्कको भाषा बन्यो, तब पञ्चग्रन्थलाई पहिलो पटक आरमेइक भाषामा अनुवाद गरियो ।3 यस अनुवादलाई तर्गुम भनेर चिनिन्छ । त्यस समयमा धेरै यहूदीहरू हिब्रू नबुझ्ने भइसकेका थिए । सभाघरमा पढ्दा सर्वसाधारणले पनि बुझ्न सकियोस् भन्ने हेतुले यसलाई आरमेइक भाषामा अनुवाद गर्नु परेको थियो ।

पुरानो करार मूलत: हिब्रू भाषामा लेखिएको थियो । तर, अलेक्ज्याण्डर महान् (३५६-३२३ ख्रीष्टपूर्व) को समयदेखि भूमध्यसागरका वरिपरिका क्षेत्रहरूमा ग्रीक सम्पर्कको भाषाको रूपमा स्थापित हुन पुग्यो । तसर्थ, पुरानो करारलाई ग्रीकमा अनुवाद गर्नुपर्ने अवस्थाको सृजना भयो । करिब २५० ख्रीष्टपूर्वमा पुरानो करारको बाइबललाई ग्रीक भाषामा अनुवाद गरियो, जसलाई सेप्टुजिन्ट भनेर चिनिन्छ । यो नै ग्रीक भाषामा अनुवाद गरिएको प्राचीनतम बाइबल हो । नयाँ करारका लेखकहरूले यही बाइबलबाट प्रचुर मात्रामा उधृत गरे । 

२. ख्रीष्टाब्दमा बाइबल अनुवादको इतिहास 
करिब ख्रीष्टाब्द १८० बाट नयाँ करारको ग्रीक बाइबल ल्याटिन, सिरिया, काप्टीक भाषामा अनुवाद गरिन थालियो । करिब ख्रीष्टाब्द ३८० मा जेरोमले पुरानो करारलाई हिब्रू भाषाबाट र नयाँ करारलाई ग्रीक भाषाबाट ल्याटिन भाषामा अनुवाद गरे । यस अनूदित बाइबललाई ल्याटिन भल्गेटभनेर चिनिन्छ । सुधारवादको जन्मसम्म ल्याटिन भल्गेट नै पश्चिमी मण्डलीको बाइबल बन्यो । बाइबलका अन्य प्रारम्भिक अनुवादहरूमा आर्मेनिया, जर्जिया, इथियोपिक, स्लाभिक र गोथिक आदि पर्छन् । ख्रीष्टाब्द ५०० सम्म आइपुग्दा बाइबल ५०० भन्दा बढी भाषामा अनुवाद भइसकेको थियो । ख्रीष्टाब्द ६०० बाट बाइबललाई अनुवाद गर्न दिइएन र बाइबल अनुवादको क्षेत्रमा कालो दिनको आरम्भ भयो । ल्याटिन भल्गेटलाई लोकप्रिय बनाइयो र ल्याटिन भल्गेट मात्रै मण्डलीमा प्रयोग गरिनुपर्ने नीति क्याथोलिक मण्डलीले ल्यायो । इतिहासको यस कालो समयमा रोमन क्याथोलिक मण्डली मात्रै मान्यता प्राप्त गरेको मण्डली थियो । ल्याटिनभन्दा अन्य भाषामा बाइबल उपलब्ध हुनुहुँदैन भनी क्याथोलिक मण्डलीले बतायो । गैरल्याटिन भाषामा बाइबल हुनेहरू मृत्युदण्डको सिकार हुन्थे । त्यस समयमा पादरीहरू मात्र ल्याटिन बुझ्थे । पादरीहरूले आफ्नै तरिकाले बाइबलका वचनहरूलाई अर्थ खोली सर्वसाधारणलाई ठग्न सकियोस् भन्ने हेतुले बाइबल अनुवादमा रोक लगाएको कुरा बुझ्न सकिन्छ । यसरी मण्डली पछिल्ला १००० वर्षसम्म अन्धकारमा प्रवेश गर्‍यो । मण्डली इतिहासमा यसलाई अन्धकारको युग भनेर चिनिन्छ ।

३. अङ्ग्रेजी बाइबल अनुवादको इतिहास
ख्रीष्टाब्द १३८० मा सुधारवादको बिहानको ताराभनेर चिनिने जोन विक्लिफले पहिलो पटक बाइबललाई अङ्ग्रेजी भाषामा अनुवाद गरे । तिनी अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक, विद्वान् र ईश्वरशास्त्री थिए । विक्लिफले ल्याटिन भाषाबाट अङ्ग्रेजीमा रूपान्तर गरेका थिए किनकि त्यस समयमा तिनको लागि उपलब्ध स्रोत भनेकै ल्याटिन मात्रै थियो । विक्लिफको शिक्षा र अङ्ग्रेजी भाषामा तिनको अनुवाददेखि पोप यति रिसाएका थिए कि विक्लिफको मृत्युको ४४ वर्षपछि तिनका हड्डीहरू निकाली तिनलाई चकनाचुर पारी नदीमा फ्याँकिदिने आदेश दिए पोपले ।

जोन विक्लिफका एक अनुयायीको नाउँ हो, जोन हस । मानिसहरूले आफ्नै भाषामा बाइबल धर्मशास्त्रलाई पढ्नुपर्छ भन्ने विक्लिफको अवधारणालाई जोन हसले सक्रियतापूर्वक बढवा दिए । तर, विक्लिफले तयार गरेका बाइबलका पाण्डुलिपिहरूमा आगो लगाई ख्रीष्टाब्द १४१५ मा जोन हस जिउँदै जलाइए । मर्ने बेलामा तिनका अन्तिम वचनहरू यस्ता थिए, “१०० वर्षमा परमेश्वरले एउटा यस्तो मान्छेलाई उठाउनुहुनेछ जसको सुधारको अपेक्षालाई दबाउन सकिँदैन ।झण्डै ठीक १०० वर्षपछि ख्रीष्टाब्द १५१७ मा मार्टिन लुथरले विटेनवर्ग मण्डलीको ढोकामा ९५ ओटा शोधग्रन्थ टाँस्दा हसको भविष्यवाणी पूरा भयो । जर्मनहरूका सामान्य बोलचालको भाषामा बाइबल अनुवाद गर्ने र छाप्ने पहिलो व्यक्ति पनि मार्टिन लुथर नै थिए ।

१४५० को दशकमा छापाखानाको आविष्कार भएपछि बाइबलको फैलावटमा क्रान्ति आयो । पहिलो पटक छापिएको पुस्तक पनि ल्याटिन भाषाको बाइबल नै थियो । छापाखानाको आविष्कारक जोहानन गुटेनवर्ग भने गरिबीको चपेटामा धकेलिए । तथापि, छापाखानाको आविष्कार हुनु भनेको थोरै समयमा ठूलो परिमाणमा बाइबलसाथै अन्य पुस्तकहरू निकाल्न सक्नु थियो । सुधारवादको सफलताको लागि यो आविष्कार अपरिहार्य थियो ।

सुधारवादको सँगारसम्म आइपुग्दा ल्याटिन भाषाको बाइबल यति विकृत बनाइएको थियो कि साँचो भन्नुपर्दा यसलाई परमेश्वरको वचन नै भन्न नसकिने अवस्थामा थियो । ख्रीष्टाब्द १५१६ मा जोन फ्रोबेनको सहायताद्वारा इरास्मसले द्विभाषिक नयाँ करार (एक स्तम्भमा ग्रीक र अर्को स्तम्भमा ल्याटिन) प्रकाशित गरे । यही नै ग्रीक भाषामा छापिएको पहिलो बाइबल हो ।

नयाँ करारलाई अङ्ग्रेजी भाषामा छाप्ने पहिलो व्यक्तिको रूपमा अन्धकारका राजकुमार विलियम टिण्डेललाई चिनिन्छ । ख्रीष्टाब्द १५२६ मा तिनले यसलाई छापेका थिए । टिण्डेल यति साँचा प्रतिभा थिए कि आठ ओटा भाषा आफ्नै भाषा जस्तै गरी तिनी बोल्न सक्थे । तिनलाई अङ्ग्रेजी भाषाको कालिगढको रूपमा प्राय: उल्लेख गरिन्छ ।   
   
ख्रीष्टाब्द १६११ मा हिब्रू र ग्रीक मूल भाषाबाट अङ्ग्रेजीमा किङ्ग जेम्स भर्सन छापियो । लामो समयसम्म यसले लोकप्रियता पायो । र, आजको दिनसम्म पनि यसको लोकप्रियता गुमेको छैन । आज अङ्ग्रेजी भाषामा मात्रै ५०० भन्दा बढी संस्करण विद्यमान छन् ।

४. नेपाली बाइबल अनुवादको इतिहास
नेपाली भाषामा बाइबल अनुवाद गर्ने प्रथम व्यक्ति विलियम केरी हुन् । तिनले ख्रीष्टाब्द १८२० मा भारतको बङ्गालमा नयाँ करारलाई अनुवाद गरेका थिए । ब्रिटिस एण्ड बाइबल सोसाइटीको प्रयासमा पाद्री गंगाप्रसाद प्रधानको मुख्य भूमिकामा पूरै बाइबललाई ख्रीष्टाब्द १९१४ मा नेपाली भाषामा प्रकाशित गरियो । गंगा प्रसादको नेपाली बाइबलले नेपाली भाषा बुझ्ने धेरै नेपालीहरूलाई प्रभुमा डोर्‍याउन मद्दत गर्‍यो । बि.सं. २००९ सालमा नेपाली बाइबलको संशोधनको जिम्मा भारत बाइबल सोसाइटीले लिई २०३४ सालमा उसले पूरै बाइबल प्रकाशित गर्‍यो । २०३४ (ख्रीष्टाब्द १९७७) मा नेपालमा पनि बाइबल सोसाइटीको स्थापना भयो र बाइबल अनुवाद गर्ने र संशोधन गर्ने जिम्मा उसको काँधमा आयो । त्यस समयदेखि नेपाल बाइबल सोसाइटीले संशोधनको काम गर्न थालेको छ । नेबासोका अतिरिक्त रोमन क्याथोलिकले पनि पूरै बाइबललाई ख्रीष्टाब्द १९९९ मा नेपालीमा प्रकाशन गर्‍यो । एल-शद्दाइको नयाँ नियम” (ख्रीष्टाब्द १९९३), इन्टरनेशनल बाइबल सोसाइटीको नयाँ नेपाल बाइबल संस्करण” (१९९८) र पृथ्वी बाइबल अनुवाद संघको प्रेम, आनन्द, शान्ति” (१९९९) नामक नेपाली भाषामा अनूदित बाइबलहरू पनि प्रकाशित भइसकेका छन् ।4

परमेश्वरले आफ्नो काम आज पनि सक्रियतापूर्वक गरिरहनुभएको छ । अनुवाद उहाँको काम गर्ने एउटा तरिका हो । आज संसारमा लगभग ७ हजार भाषा छन् । तर, यो खुसीको कुरो हो कि संसारका झण्डै ९८ प्रतिशत मानिसहरूले बाइबललाई पूरा वा आंशिक रूपमा आफ्नै भाषामा पढ्न पाएका छन् । केही वर्षभित्रै हरेक मानिसले बाइबललाई आफ्नै भाषामा पढ्न पाउनेछन् भन्ने कुरामा कुनै शङ्का छैन । मानिसहरूले आफ्नै भाषामा पवित्र धर्मशास्त्र बाइबललाई पढ्न पाउनुपर्छ भन्ने जोन विक्लिफको इच्छा परमेश्वरले पूरा गर्नै लाग्नुभएको छ ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू:

  1. हेमाङ्गराज अधिकारी र बद्रीविशाल भट्टराई, प्रयोगात्मक नेपाली शब्दकोश
  2. यूनाइटेड बाइबल सोसाइटी (२००८), विकीपिडीयामा Bible translations by language नामक शीर्षकबाट उधृत ।
  3. विकीपिडीयामा Bible translations नामक शीर्षकबाट उधृत ।
  4. नेपाली बाइबल अनुवादको इतिहास उपशीर्षक अन्तर्गत रहेका सबै जानकारीहरू नेपाली बाइबल शब्दकोश (काठमाडौं: सामदान प्रकाशन, २०००) बाट लिइएका हुन् ।

(नोट: यो आलेख कमल अधिकारीद्वारा लिखित प्राचीन बाइबलका लागि आधुनिक साक्षीहरू नामक पुस्तकबाट साभार गरिएको हो ।)



Leave Your Comments Here.